İnşaat Sektöründe Uyuşmazlık

İnşaat projelerinde başta, iş sahibi, genel yüklenici, alt yükleniciler ve malzeme tedarikçileri olmak üzere çok sayıda katılımcı yer alır.  Eğer; alt yüklenici genel yükleniciden talep ettiği ödemeyi alamazsa alt yüklenici ile genel yüklenici arasında, genel yüklenici hakedişini iş sahibinden alamazsa genel yüklenici ile iş sahibi arasında uyuşmazlık doğar. Benzer şekilde; iş sahibinin, üretimin kalitesinden doğan şikâyetlerini genel yükleniciye yansıtması, söz konusu iki taraf arasında uyuşmazlığa neden olur. Bu basit örnekler, inşaat üretimi sürecinde karşılaşılan uyuşmazlık sebeplerinin yalnızca iki tanesidir.

İnşaat sektöründe uyuşmazlık sebepleri ve uyuşmazlık çözüm yolları üzerine çok sayıda araştırma yapılmış, uyuşmazlık kaynakları deneysel yöntemlerle ortaya konulmaya çalışılmıştır. Sözleşme unsuru; söz konusu çalışmaların tamamında farklı etkililiklerde olsa da uyuşmazlık sebepleri arasında yer almaktadır. Benzer şekilde katılımcıların kültür farklılıkları, projelerin uluslararası nitelikleri, teknik karakteristikleri, fiziksel dış etkenler ve katılımcıların iletişim eksikliği gibi sebepler birçok araştırmanın ortak sonuçlarındandır.

Ortadoğu ülkelerindeki diğer uyuşmazlık kaynakları; eğitim yetersizliğinden ve dil engelinden dolayı sözleşme yükümlülüklerinin yanlış yorumlanması, sözleşme dokümanlarının eksik hazırlanması, ülkenin hukuki düzenlemelerinin sıklıkla değişmesi, Ortadoğu ülkelerinin kültür yapısına ülkede iş yapan batılı firmaların uyum sağlayamaması şeklinde sıralanmaktadır. Söz konusu sebeplerden kaynaklanan uyuşmazlıklar çoğunlukla devlet mahkemelerine intikal etmekte ve ciddi maliyet ve zaman kayıplarına neden olmaktadır. (Daoud ve Azzam, 1999)

Bristow ve Vasilopoulous (1995) uyuşmazlık sebeplerini beş ana başlık altında toplamaktadır. Bu çerçevede inşaat uyuşmazlıkları; katılımcıların gerçekçi olmayan talep ve beklentilerinden, eksik ya da anlaşılır olmayan sözleşme dokümanlarından, katılımcıların arasındaki iletişim eksikliğinden, takım ruhu eksikliğinden, beklenmeyen dış etkenler veya değişiklikler karşısında katılımcıların uzlaşmacı olmayan agresif tutumlarından kaynaklanmaktadır.( Kumaraswamy, 1998)

Conlin ve diğ. (1996), İngiltere’deki inşaat uyuşmazlıkları üzerine yaptıkları alan araştırmasında, uyuşmazlıkların; yüklenici ödemeleri, performans, süre aşımı, özensizlik, kalite eksikliği ve yönetim merkezli çözüme kavuşturulamayan çatışmalardan kaynaklandığını ortaya koymuşlardır. Ancak dikkat çeken nokta; söz konusu uyuşmazlık kaynakları ile proje teslim sistemleri arasındaki ilişkidir. Buna göre; ödemeler ile ilgili uyuşmazlıklar geleneksel proje teslim sisteminde, kalite ile ilgili uyuşmazlıklar tasarım – yapım sisteminde daha sık görülmektedir. (Kumaraswamy, 1998)

Proje teslim sisteminin etkisine benzer biçimde, tarafların kullandıkları sözleşme tipleri ve formları da uyuşmazlıklar üzerinde etkilidir. Öyle ki, bazı standart sözleşme tiplerinde uyuşmazlık vakalarına daha sık rastlanmaktadır. (Fenn ve diğ., 1997)

Tarafların üzerinde uzlaşamadıkları hak talepleri uyuşmazlıkları doğurmaktadır. Üretimi aksatan, süre ve maliyet artışına yol açan uzlaşılamayan hak talepleri; proje teslim süresi, ekipman maliyetleri, finansman olanakları, karlılık, ve çalışmanın verimi ile ilgili olarak ortaya çıkmaktadır. Söz konusu uyuşmazlıklar; üretimin hızı, iklim, saha ve zemin koşulları ya da sözleşmede öngörülenden daha yüksek miktardaki imalattan (keşif artışı) kaynaklanmaktadır. Diekmann ve Nelson (1985), söz konusu hak talebi sebeplerine paralel sonuçlar elde etmekle beraber, uygulama sırasında ortaya çıkan tasarım hatalarının önemine dikkat çekmişlerdir. (Kumaraswamy, 1998)

Diekman ve Girard (1995) uyuşmazlık sebeplerini; proje, insan ve süreç faktörlerinin etkisi altında, üç kategoriye ayırmıştır. Burada uyuşmazlıklar üzerinde etkili olan proje karakteristikleri, projenin teknik kapsamı dahilindeki bütün unsurları içerir. Projenin tipi, büyüklüğü, karmaşıklığı, dâhil olduğu inşaat alanı (endüstri yapısı, konut vb.), inşaat sahasının nitelikleri, fiziksel çevre faktörleri söz konusu teknik kapsamın unsurlarıdır. Süreç karakteristikleri ise, planlama ve yapım aşamasındaki çalışmaları içerir. Tasarım ve süresel planlar, maliyet tahminleri, keşif çalışmaları, sözleşme hazırlıkları, sözleşme dokümanları, risk analizleri süreç unsurları kapsamındadır. İnsan faktörü ise; genel anlamda mal sahibi ile yüklenicinin niteliklerinden ve birbirleri ile ilişkilerinden ortaya çıkar. Tarafların tecrübeleri, yönetim bilgileri, iletişim ve rekabet yetenekleri, motivasyonları insan faktörünün bileşenleridir. Uyuşmazlık kaynakları öncelikle insan faktörleri etkisi altında, sonra sırasıyla süreç ve proje karakteristiklerine bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. (Diekmann ve Girard, 1995)

İnşaat uyuşmazlıkları üzerine literatürdeki diğer araştırmaların sonuçları da yukarıda yer verilen uyuşmazlık kaynaklarına paralellik göstermektedir.

Yapım yönetimi alanında uyuşmazlık kaynaklarına yönelik çalışmaların özeti niteliğinde bir değerlendirme Çizelge 4.1.’ de verilmiştir.

-Çizelge 1.1. İnşaat Sözleşmelerinde Uyuşmazlık Kaynakları. (Kumaraswamy, 1996)-

Bu çerçevede, çatışmalar, hak talepleri ve uyuşmazlıklar üzerinde etkili olan unsurlar aşağıdaki biçimde özetlenebilir.

 Sözleşme: Kullanılan sözleşme tipi ve şekli, sözleşme dokümanları, tarafların yükümlülüklerini belirleyen sözleşme hükümleri, süre ve maliyet keşifleri.

Proje karakteristikleri: Gerçekleştirilen inşaat üretiminin türü, projenin karmaşıklığı, seçilen üretim modelleri ve kullanılan teknolojiler, inşaat üretiminin yapılacağı yerin doğal ve yapay çevre koşulları, projenin uluslararası niteliği, seçilen proje teslim sistemi.

 İnsan faktörü ve organizasyon yapısı: Katılımcıların kültür farklılıkları, takım ruhu, yönetim bilgileri, çatışma ya da hak talebi durumlarına bakış açıları (uzlaşmacı ya da rekabetçi), organizasyon içi iletişim, teknik yeterlilik (eğitim, formasyon), proje sürecinden beklentiler.

 Dış etkenler: Piyasa koşulları, siyasi, hukuki ve ekonomik koşullar. (Doğan TÜRK,2005)

Söz konusu bütün bu faktörler ile ilişkili beklenmeyen değişiklikler, hatalar, iş sahibi talepleri, yorum ve menfaat farklılıkları, iletişim kopukluğu ya da yanlış anlaşılmalar; çözüme kavuşturulamadığı takdirde uyuşmazlık doğurur. Kumaraswamy (1998).

Ortaya çıkan hak talepleri ve uyuşmazlıklar, yalnızca iş sahibi ve yüklenicinin değil, sürece dâhil olan diğer katılımcıların da sorunudur.

Çözüme kavuşturulamayıp uyuşmazlık halini alan çatışma ve hak taleplerinin sebebi ne olursa olsun, kökeninde insan faktörü yatar. Proje katılımcılarının özellikleri, çoğu zaman uyuşmazlıkların esas sebebi olmamakla beraber, çatışmanın uyuşmazlık halini almasında ve uyuşmazlığın çözümünde etkilidir. (Diekmann ve Girard, 1995)

Bu noktada gözden kaçırılmaması gereken detay, uyuşmazlığın bir hukuk sorunu olduğudur. İnşaat üretimi süreci, sektör dâhilindeki uzmanlıkların ve proje yönetimi mekanizmalarının etkisi altında işlemekle beraber, uyuşmazlıkların öngörülmesi ya da çözümlenmesi süreçleri hukuk müşavirlerinin katılımıyla gerçekleşir. Başka bir ifadeyle, inşaat üretiminde sözleşme hazırlığı sürecine hukukçuların dâhil olması, uyuşmazlıkların önceden tahmin edilebilmesine yardımcı olacaktır. Uyuşmazlık sebepleri olarak yukarıda değinilen bütün unsurlar; sektörün kapsamındaki, birçoğu belirsizlikten doğan teknik konular olmakla beraber, deneyimli hukukçuların danışmanlığı altında hazırlanacak inşaat sözleşmelerinde, öngörülebilen uyuşmazlık risklerinin hukuk müşavirlerince bertaraf edilmesiyle inşaat sürecinde karşılaşılabilecek uyuşmazlıkların azaltılması mümkündür.

Bu makale değerli meslektaşımız Yük.İns.Müh. Pınar METE ile birlikte yazmış olduğumuz, "ULUSLARARASI İNŞAAT PROJELERİNDE HAK TALEPLERİ; NEDENLERİ VE SÜRE - MALİYET ETKİLERİ" tezimizden derlenmiştir.

Pınar BULUT BOZTAŞ

Y.Mimar